20 listopada 1858 w Mårbacka w Szwecji urodziła się Selma Lagerlöf, jedna z najważniejszych pisarek szwedzkich. Jako pierwsza kobieta została laureatką Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1909), a następnie zaś pierwszą członkinią Akademii Szwedzkiej przyznającej tę nagrodę (1914). W rocznicę urodzin pisarki opublikowaliśmy tłumaczenie powieści En herrgårdssägen z 1899, która opowiada historię młodej kobiety, próbującej uratować przed szaleństwem popadającego w obłęd mężczyznę, którego bezgranicznie kocha. Legendę starego dworu publikujemy w najnowszym polskim przekładzie autorstwa Justyny Czechowskiej.

Legenda starego dworu

Głównego bohatera powieści, Gunnara Hedego, poznajemy w jego pokoju w Uppsali, gdzie młody człowiek studiuje. Jednak zamiast koncentrować się na nauce (co pomogłoby mu w przyszłości rozwiązać problemy ekonomiczne rodziny, a przede wszystkim wydobyć z nędzy popadający w ruinę majątek Munkhyttan), całymi dniami oddaje się swojej pasji — grze na skrzypcach. Pod wpływem perswazji przyjaciela Hede wydaje się skłaniać w stronę zdroworozsądkowego wyboru: porzucenia muzyki i skupienia się na studiach. Jednak nieoczekiwane spotkanie z artystami ulicznymi, a przede wszystkim poznanie niezwykłej dziewczyny, Ingrid, sprowadza go z powrotem na ścieżkę sztuki, a w konsekwencji na drogę szaleństwa, którą przez lata Gunnar Hede kroczył będzie pod przydomkiem „Kozioł” (choroba młodzieńca objawia się strachem przed zwierzętami, a w szczególności kozami), nadanym mu przez ludzi niepotrafiących okazać współczucia dotkniętemu obłędem człowiekowi. Tymczasem zakochana w młodzieńcu Ingrid — nieszczęśliwa sierota, która, zmuszona do porzucenia artystycznej trupy, żyje na prowincjonalnej plebanii z przybranymi rodzicami i rodzeństwem — po krótkiej chorobie niespodziewanie umiera. Czy to koniec tej miłosnej historii? Czy Ingrid naprawdę nie żyje, a Gunnar rzeczywiście pozostanie szalony? Czytelnik przekona się o tym po lekturze powieści, w której nic nie jest do końca jasne, pewne ani oczywiste…

Historia przedstawiona w Legendzie starego dworu opisuje walkę młodej kobiety, próbującej za wszelką cenę uratować przed chorobą psychiczną ukochanego mężczyznę, tkwiącego w pułapce depresyjnych lęków. Powieść ukazuje siłę miłości na różnych poziomach, przedstawia także przygodne relacje i bliższe związki pomiędzy ludźmi zupełnie odmiennymi oraz uprzedzenia dotyczące „inności”. Akcja książki rozgrywa się częściowo w Värmlandii, miejscu ważnym dla pisarki, która tam się urodziła. Jedną z najbardziej znaczących w powieści lokalizacji jest należący do rodziny Hedego majątek Munkhyttan, który został przez autorkę ukazany jako swoista idea starego dworu — rajskiego ogrodu, a zarazem miejsca skrywającego mroczne tajemnice. Można wręcz zaryzykować twierdzenie, że Munkhyttan to trzeci z głównych bohaterów Legendy starego dworu. Tekst, mimo quasi realistycznie skonstruowanej fabuły, przypomina swą formą bardziej baśń niż klasyczną, dziewiętnastowieczną powieść — specyficzna narracja, charakterystyczny, melodyjny język, nagromadzenie fikcyjnych, magicznych i surrealnych niekiedy elementów, a także swoista gra, jaką prowadzi Selma Lagerlöf z czasem akcji, wyraźnie na to wskazują.

W Polsce ta wartościowa powieść — jak się wydaje — nie spotkała się z należnym zainteresowaniem i nie została dotąd poddana krytycznej analizie. Nowsze studia o charakterze krytycznoliterackim, dotyczące utworu Lagerlöf, czytelnik zainteresowany literaturą skandynawską znajdzie m.in. w książce Ursprungets roman, autorstwa szwedzkiej literaturoznawczyni Birgitty Holm, oraz w tekście duńskiego dziennikarza, Henrika Wivela, Snödrottingen. Wcześniejsze polskie tłumaczenia En herrgårdssägen publikowane były pod tytułem Cmentarna lilia. Powieść została przełożona na wiele języków, m.in. angielski (pierwsze wydanie w 1923 r.). Autorką najnowszego polskiego przekładu, który publikujemy w bibliotece Wolne Lektury, jest Justyna Czechowska.

W 1923 roku na podstawie En herrgårdssägen powstał film Mauritza Stillera i Almy Söderhjelm, zatytułowany Saga Gunnara Hedego (Gunnar Hedes saga), znany w Polsce także jako Zamieć śnieżna albo Stary zamek. Nawiązuje on jednak dość luźno do tekstu Selmy Lagerlöf i nie zyskał zbytniego uznania autorki, która po lekturze scenariusza niechętnie dała się jednak przekonać do realizacji filmu. Powieść doczekała się także różnorodnych adaptacji w kulturze współczesnej. W 2004 roku w Värmlandsoperan miała premierę opera oparta na książce Lagerlöf w reżyserii Björna Melandera, zaś trzy lata później teatr Västanå pod dyrekcją Leifa Stinnerboma wystawił dramat, który odniósł ogromny sukces wśród publiczności. W 2013 roku ukazał się komiks En herrgårdssägen, którego twórcą jest rysownik, Marcus Ivarsson.

Mamy nadzieję, że najnowsza publikacja Wolnych Lektur odmieni losy Legendy starego dworu i przyczyni się do pogłębionej recepcji tej interesującej powieści w Polsce.

Opracowanie redakcyjne i przypisy: Paulina Choromańska, Elżbieta Sekuła.

O autorce

Selma Lagerlöf to jedna z najważniejszych pisarek szwedzkich. Początkowo pracowała jako nauczycielka w Landskronie, od ok. 1895 r. oddała się wyłącznie pracy pisarskiej. Jako pierwsza kobieta została laureatką Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1909); następnie zaś pierwszą członkinią Akademii Szwedzkiej przyznającej tę nagrodę (1914). Otrzymała doktorat honoris causa Uniwersytetu w Uppsali (1907) oraz Uniwersytetu Christiana Albrechta w Kiel w Niemczech (1932). Pierwsza z tych nagród pozwoliła jej odkupić rodzinną posiadłość z pałacem w Mårbacka, który musiał być sprzedany w 1887 r. W 1925 roku została odznaczona złotym medalem króla Szwecji, Illis Quorum Medal, przyznawanym za wybitne prace w zakresie sztuki i kultury.

Odbyła podróże do Włoch (1895-1896), do Egiptu i Palestyny (1899-1900) oraz do Finlandii i Rosji (1912).

Jej życiową partnerką była poznana w 1894 r. Sophie Elkan (jej dedykowana jest powieść Jeruzalem z 1901 r.), miłosne relacje łączyły ją również z Valborg Olander, wykładowczynią w kolegium nauczycielskim w Falun, gdzie Lagerlöf zamieszkała w 1897 roku. Oprócz beletrystyki do ważnych dokumentów należą pozostałe po pisarce dzienniki (Dagbok för Selma Ottilia Lovisa Lagerlöf) i korespondencja.

O tłumaczce

Literaturoznawczyni, animatorka kultury, tłumaczka ze szwedzkiego i norweskiego, autorka artykułów, antologii i wywiadów. Współzałożycielka Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury. Studiowała na uniwersytetach w Göteborgu, Sztokholmie i Uppsali literaturoznawstwo, kulturoznawstwo oraz slawistykę. Pracowała między innymi jako koordynatorka międzynarodowych projektów kulturalnych i agentka literacka. Jest laureatką Nagrody im. Wisławy Szymborskiej 2018 za przekład książki Linn Hansén Przejdź do historii oraz stypendystką Towarzystwa Miłośników Twórczości Selmy Lagerlöf (Selma Lagerlöf-sällskapet). W 2023 roku Akademia Szwedzka uhonorowała ją nagrodą dla tłumaczy literatury szwedzkiej. Od 2015 r. współtworzy program festiwalu Odnalezione w tłumaczeniu. 

Specjalizacje: esej, humanistyka, poezja, proza.

Wybrane tłumaczenia:
Kristin Berget, A gdy zrobi się jasno, będzie fantastycznie, Lokator Media 2023
Anna Nordlund, Selma Lagerlöf. Nowoczesna Szwedka, Osnova 2022
Matilda Voss Gustavsson, Klub, Wielka Litera 2020
Therese Bohman, O zmierzchu, Wydawnictwo Pauza 2019
Stig Dagerman, Poparzone dziecko, Wydawnictwo Poznańskie 2020
Athena Farrokhzad, Cykl biały, Lokator 2018
Linn Hansén, Przejdź do historii, Lokator Media 2017
Tove Jansson, Listy, Marginesy 2016
Tove Jansson, Kobieta, która pożyczała wspomnienia, Czarne 2023
Ida Linde, Na północ jedzie się, by umrzeć, Lokator Media 2017
Ulla-Lena Lundberg, Lód, Marpress 2022
Agneta Pleijel, Zapach mężczyzny, Karakter 2017
Bea Uusma, Ekspedycja. Historia mojej miłości, Marginesy 2017
Nina Wäha, Testament, Wydawnictwo Poznańskie 2022
Ebba Witt-Brattström, Miłosna wojna stulecia, Lokator 2018.

Publikacja zrealizowana w ramach biblioteki Wolne Lektury (www.wolnelektury.pl). Projekt dofinansowany przez Unię Europejską. Wyrażone poglądy i opinie są jednak wyłącznie poglądami autorów i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy Unii Europejskiej lub Europejskiej Agencji Wykonawczej ds. Edukacji i Kultury. Ani Unia Europejska, ani organ przyznający dofinansowanie nie ponoszą za nie odpowiedzialności.