17 grudnia mija 71. lat od śmierci Zofii Nałkowskiej, pisarki, publicystki i dramatopisarki. Od 1 stycznia 2025 roku jej twórczość znajduje się w domenie publicznej, dzięki czemu na Wolnych Lekturach mogliśmy udostępnić już Medaliony i Granicę. Obie pozycje znajdują się na liście lektur dla szkół ponadpodstawowych. Dziś udostępniamy tytuł, który w podstawie programowej języka polskiego się nie znalazł — Romans Teresy Hennert.
Pochodząca z niższych warstw społeczeństwa tytułowa bohaterka wspina się umiejętnie po szczeblach towarzyskiej kariery pośród przedstawicieli warszawskiej elity, zostając kolejno kochanką zamożnego młodzieńca, a następnie małżonką cynicznego polityka. Jednak dopiero decyzja o romansie z pułkownikiem Omskim zaważy tragicznie na jej losach — jak zakończy się życie Teresy Hennert?
Zofia Nałkowska kreśli niewątpliwie interesujący, niebanalny portret bohaterki i z psychologiczną głębią ukazuje jej zmagania z własnymi ograniczeniami w kontekście pożądanych emocjonalnie i społecznie celów. Jednak równolegle rozwijanym — i być może ważniejszym — wątkiem powieści jest odradzanie się po pierwszej wojnie światowej niepodległego państwa polskiego i towarzyszące temu procesowi rozczarowanie polityków i żołnierzy, którzy przyczynili się do narodzin wolnej Polski. W Romansie Teresy Hennert przedstawiona została degrengolada armii i nowo powstającej elity: ludzi z różnych warstw społecznych, aspirujących do wpływania na rozwój młodego państwa, których po wojnie odstawiono na boczny tor lub — jak celnie wyraża się jeden z bohaterów — „na tyły”. Sytuacja ta powoduje rozgoryczenie, frustrację i nienawiść, prowadzące do dramatów takich jak historia opowiedziana w powieści — rozczarowanie, które zrodzi nieodwracalną tragedię.
Historia miłosna jest zatem w tym przypadku raczej pretekstem do ukazania skomplikowanych, przebiegających na różnych społecznych polach, relacji między głównymi bohaterami. Powieść Zofii Nałkowskiej trafnie ukazuje charakter przemian obyczajowych i społeczno-politycznych w początkach dwudziestolecia międzywojennego w odrodzonej Polsce, a autorka poddaje jednoznacznej krytyce zachowanie elity rządzącej, koncentrującej się na interesach polityczno-ekonomicznych i na podjudzaniu społeczeństwa do walki klasowej — zamiast na budowaniu nowoczesnego, sprawiedliwego i silnego państwa. Dzięki wnikliwej analizie pisarki możemy obserwować pierwociny rodzącej się po pierwszej wojnie sanacji i źródła degeneracji systemu politycznego i gospodarczego II Rzeczypospolitej.
W powieści Nałkowskiej obecny jest także problem instrumentalnego (nadal) traktowania kobiet przez mężczyzn w czasach intensywnych przemian obyczajowych, moralnych i związanych z rynkiem pracy w kontekście nowej rzeczywistości społecznej. Mamy tu zatem całą galerię tak właśnie naszkicowanych postaci kobiecych: „kobieta reprezentacyjna” (generałowa Chwościkowa), „kobieta — bezpieczna przystań” (Binia Gondziłłowa) czy wreszcie sama Teresa Hennert — „kobieta ideał”, który zresztą upada, za co ona sama płaci najwyższą cenę.
Z drugiej strony w interesujący sposób zostało także pokazane w powieści młodsze pokolenie kobiet, otwarte na nową epokę z jej możliwościami zawodowymi, ekonomicznymi i społecznymi; generacja dziewcząt pragnących ponad wszystko niezależności lub przynajmniej jej pozorów. Wanda, córka Teresy Hennert, widzi otaczającą ją rzeczywistość w zupełnie inny sposób niż matka i krąg jej znajomych: „Nie jest mi nic potrzeba, niczego nie pragnę. Czy tak kto mówi? Może innym trudno się do tego przyznać, ale ja zadowolona jestem ze świata. (…) On ma żal do mnie, że ja nie wierzę, aby kiedyś tam, kiedyś było «lepiej». A cóż to znaczy. On jest raz socjalistą, raz patriotą, sam nie wie. I ciągle jeszcze się gryzie. Do licha, jest już przecież Polska, to jedno jest pewne, że jest. Nie taka, jakiej żeście pragnęli? No właśnie, jest taka, jaka może być. To jedynie jest ważne, to jedynie jest rzeczywiste i to jest nawet cudowne! Po tych paru latach jest już taka, jakby nigdy nie była w niewoli, jak każde inne państwo: zrujnowana i rozkwitająca, waleczna i chciwa, bohaterska i paskarska. Jest w czym żyć, jest w czym działać. Jesteśmy wreszcie obywatelami, jak wszyscy na świecie odpowiedzialni, walczący, winni. Już nie ofiary tylko, już winowajcy. Nic nas nie usprawiedliwia, nie ma już wykrętów. (…) Nic, nic! Jesteśmy tacy, jacy możemy być — jaką jest zawsze gromada…”. I być może, paradoksalnie, to właśnie stanowisko młodej Hennertówny jest bardziej realistyczne.
Powieść Zofii Nałkowskiej porusza wiele interesujących problemów w sposób wyprzedzający niejednokrotnie swą epokę — jak choćby kwestie indywidualnych wyborów moralnych oraz politycznych i ich osobistych konsekwencji. Rodząca się wolność dotyczy państwa i społeczeństwa, lecz znajduje swe odzwierciedlenie także na poziomie jednostkowym. Książka skłania do refleksji nad naszą kondycją jako ludzi niepozbawionych emocji, a zarazem odpowiedzialnych obywateli. Czytelnik ma zatem do czynienia zarówno z powieścią środowiskową, jak i psychologiczną. Romans Teresy Hennert stanowi doskonałą lekturę dla odbiorców ceniących literaturę pełną trafnych refleksji o charakterze społecznym, ale niewolną również od gwałtownych, jakże ludzkich emocji.
W 1978 roku na podstawie powieści powstał film pod tym samym tytułem, wyreżyserowany przez Ignacego Gogolewskiego. Dzieło zostało też przeniesione na scenę Teatru Polskiego Radia.
Opracowanie redakcyjne i przypisy: Natalia Matusiak, Kornel Myczko, Elżbieta Sekuła.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.
