W kolekcji „Podróż do rzeczywistości”, którą tworzymy już od 3 lata, udostępniliśmy dzisiaj trzy pamiętniki zgłoszone do konkursów organizowanych przez Instytut Gospodarstwa Społecznego w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Pomysłodawcą najważniejszych z nich był prekursor i jeden z twórców polskiej socjologii, Ludwik Krzywicki, kierownik Instytutu. Idea konkursów na pamiętniki zrodziła się z dążenia do uzyskania opisu warunków życia warstw najuboższych, szczególnie podczas wielkiego kryzysu gospodarczego lat 30., opisu pochodzącego bezpośrednio od osób najbardziej dotkniętych przez załamanie ekonomiczne. Dziś prezentujemy Wam pamiętniki trzech kobiet pierwotnie opublikowane w tomach Pamiętniki chłopów oraz Pamiętniki bezrobotnych.

Z pamiętników bezrobotnych

Ze zbioru opublikowanego w 1931 roku wybraliśmy dwa teksty – Pamiętnik nr 4 (Pracownica imająca się wszelkich robót, ostatnio jako krawcowa, zamieszkała w Warszawie) oraz Pamiętnik nr 27 (Robotnica niewykwalifikowana zamieszkała w Częstochowie).

Wielki odzew obywateli, z którym spotkała się ogólnokrajowa akcja zainicjowana przez Instytut Gospodarstwa Społecznego w czasach międzywojnia, świadczy o tym, jak żywym tematem rozmów w polskich domach była wówczas klęska bezrobocia.

W 1931 roku Ludwik Krzywicki wystosował odezwę do bezrobotnych, zachęcając ich do przelania na papier swoich doświadczeń i odczuć związanych z funkcjonowaniem na rynku pracy. Apel ten został przedrukowany w wielu popularnych czasopismach, dzięki czemu wieść o ogłoszonym konkursie rozeszła się na cały kraj. Do Instytutu napłynęło aż 774 tekstów. Po dokonaniu selekcji nadesłanych prac jurorzy wybrali 57 z nich i zakwalifikowali je do druku (jednym z jurorów konkursu był Tadeusz Boy-Żeleński, a wstępnego przeglądu nadesłanych wspomnień dokonywała między innymi Halina Krahelska).

Wyróżnione osobiste zapiski zostały opublikowane w zbiorze Pamiętniki bezrobotnych, z którego to pochodzą dwa teksty, które oddajemy w ręce czytelników. Pamiętnik krawcowej oraz pamiętnik robotnicy niewykwalifikowanej to przejmujące świadectwa nędzy, rozpaczy i codziennej walki o przetrwanie, a także mimo wszystko — nadziei na lepsze jutro. Z tekstów wyłania się obraz polskiego społeczeństwa robotniczego w świetle międzywojennego kryzysu na rynku pracy. Autorki pamiętników nie owijają w bawełnę — używają prostego języka, dosadnie nazywają targające nimi uczucia, ukazując bezmiar swego cierpienia. Opisują, czym naznaczona jest dola osób w kryzysie bezrobocia. Konflikty rodzinne, skrajne ubóstwo, ciągłe odczuwanie głodu, poczucie wstydu i wykluczenie społeczne — to problemy, które nieustannie zaprzątają ich głowy, prowadząc niekiedy do myśli samobójczych.

Opracowanie redakcyjne: Marianna Czabator, Paulina Choromańska.

Z pamiętników chłopskich. Pamiętnik nr 3

Gorzki pamiętnik żony wiejskiego gospodarza z okolic Warszawy, napisany w roku 1933.

Po zebraniu pamiętników bezrobotnych i opublikowaniu wybranych z nich Instytut, przy wsparciu organizacji ludowych i prasy chłopskiej, w roku 1933 ogłosił konkurs na „Pamiętnik chłopa”. Na odezwę odpowiedziało blisko pół tysiąca osób. Spośród nadesłanych rękopisów do druku w pierwszej serii Pamiętników chłopów wybrano pięćdziesiąt jeden wyróżniających się tekstów, w drugiej zaś dziesięć, ale dużo obszerniejszych.

Sam tytuł konkursu sugerował, że oczekiwano opisów głównie od gospodarujących na wsi mężczyzn, jednak spośród pięciuset odpowiedzi na konkurs siedemnaście pamiętników wyszło spod pióra kobiet. W wyróżnionej drukiem anonimowej opowieści „żony gospodarza piętnastomorgowego w pow. warszawskim” dominuje bieda i codzienna walka o przetrwanie mimo braku nadziei na poprawę losu. Swoją motywację autorka przekazuje pierwszych zdaniach:

„Przeczytawszy w tygodniku »Zielony Sztandar« artykuł pn. »Konkurs na pamiętnik chłopa«, pozazdrościłam temu chłopu, że będzie on miał okazję wyłożyć przed kimś swoje bóle i troski, że będzie mógł otworzyć przed kimś swoje serce i myśli i wyznać, co mu dolega, jak żyje, pracuje i jak sobie radzi w tych ciężkich czasach. Podczas gdy o nas, kobietach wiejskich, żonach drobnych rolników, nikt się nie zatroszczy, nikt się o nic nie zapyta, postanowiłam w imieniu już nie tysiąca, ale chyba miliona tych zapomnianych istot napisać coś. Niech więc pomiędzy tylu, jak się spodziewam, pamiętnikami chłopów znajdzie się choć jeden pamiętnik chłopki”.

Opracowanie redakcyjne: Paulina Choromańska, Wojciech Kotwica.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.