„Jest to znaną od dawna prawdą, że tylko narody mierne i bez rzeczywistego znaczenia w świecie nie mają nieprzyjaciół” — takimi słowami rozpoczyna się Ogólna charakterystyka powstania w 1863 r. autorstwa Agatona Gillera.

Wybuch powstania styczniowego w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku to największy polski zryw o charakterze narodowowyzwoleńczym. Giller w swym opracowaniu przedstawia syntetyczną analizę przyczynowo-skutkową podjętej przez Polaków próby wyswobodzenia się spod jarzma Rosji. Utwór został napisany z perspektywy czynnego uczestnika, a nie tylko biernego obserwatora. Wydano go w 1888 roku we Lwowie, w dwudziestą piątą rocznicę tytułowego wydarzenia, już po śmierci autora. Tekst od dziś dostępny jest w kolekcji „Podróż do rzeczywistości”.

Giller rozpoczyna swój wywód przedstawieniem argumentacji, dlaczego uważa większość wcześniej powstałych publikacji na temat powstania styczniowego za nieobiektywne i przekłamane. Dokonuje również krytycznej oceny decyzji politycznych podejmowanych przez organizacje i osoby mające największy wpływ na przebieg zrywu, podkreślając jednocześnie wytrwałość, odwagę i wytrzymałość fizyczną walczących powstańców. Opracowanie Gillera przybliża również działalność i główne założenia tajnych organów państwowych oraz ich wzajemne powiązania. W Ogólnej charakterystyce powstania w 1863 r. autor porusza kwestie jedności narodowej, znaczenia chłopów w działalności na rzecz odbudowy państwa polskiego, a także propaguje zniesienie pańszczyzny; wskazuje na konieczność większego zaangażowania się szlachty w zagadnienia rangi państwowej. Z utworu wybrzmiewa wielkie oddanie Gillera sprawie polskiej, jego wiara w oswobodzenie narodu, a także gorący patriotyzm.

Agaton Giller był spiskowcem, działaczem niepodległościowym, zesłańcem, dziennikarzem i członkiem Tymczasowego Rządu Narodowego. Opowiadał się za zbrojnym wystąpieniem przeciwko zaborcy, jednocześnie krytykując przedwczesny (w jego opinii) wybuch powstania.

Opracowanie redakcyjne i przypisy: Paulina Choromańska, Marianna Czabator, Aleksandra Sekuła.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.

Partner projektu