Sprawa praw autorskich do dzieł Janusza Korczaka budzi emocje już od kilku miesięcy. Janusz Korczak zmarł w 1942 roku, co oznacza że jego dzieła powinny wejść do domeny publicznej z końcem tego roku. Data śmierci Wychowawcy nie budzi dziś żadnych wątpliwości, jednak termin wygaśnięcia majątkowych praw autorskich do jego dzieł wciąż jest ustalany przez instytucję zarządzającą jego prawami autorskimi na podstawie orzeczenia Sądu z 1954 roku. Sąd ten uznał Korczaka za zmarłego z dniem… 9 maja 1946 roku, czyli blisko 4 lata później niż miało to miejsce w rzeczywistości (więcej na ten temat na stronach KOED).

Fundacja Nowoczesna Polska prowadzi bibliotekę internetową Wolne Lektury, a w związku z tym zawłaszczenie tych praw na kolejne 4 lata jest dla nas bardzo bolesne – Janusz Korczak powinien być dostępny dla każdego, także w naszej bibliotece, już 1 stycznia 2013 roku. Nie chcąc godzić się na takie opóźnianie terminu wygaśnięcia praw, 23 maja 2012 r. Fundacja Nowoczesna Polska złożyła wniosek o prawidłowe określenie przez sąd daty śmierci pisarza na 6 sierpnia 1942 r., co jest dniem podawanym w licznych świadectwach i literaturze jako dzień wywiezienia Korczaka i jego wychowanków do obozu w Treblince.

Sprawa wszczęta z wniosku Fundacji jest rozpatrywana przez I Wydział Cywilny Sądu Rejonowego Lublin-Zachód pod sygnaturą I Ns 700/12. Poniżej załączamy pełną treść naszego wniosku.

Warszawa, 23 maja 2012 r.

Sąd Rejonowy Lublin-Zachód
w Lublinie
ul. Krakowskie Przedmieście 76
20-076 Lublin

Wnioskodawca:
Fundacja Nowoczesna Polska
ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125
00-514 Warszawa

reprezentowana przez:
adw. Joannę Woźniak
Kancelaria Adwokacka
ul. Kiwerska 14 lok.7
01-682 Warszawa

Uczestnicy:
Instytut Książki
ul. Szczepańska 1
31-011 Kraków

Janina Gołębiewska

Opłata sądowa: 40 zł

Wniosek o stwierdzenie zgonu

W imieniu Wnioskodawcy, Fundacji Nowoczesna Polska z siedzibą w Warszawie, (pełnomocnictwo wraz z dowodem uiszczenia opłaty skarbowej w załączeniu) w oparciu o art. 542 kodeksu postępowania cywilnego wnoszę o:
1) stwierdzenie zgonu Henryka Goldszmidta, używającego pseudonimu literackiego Janusz Korczak, syna Józefa, w dniu 6 sierpnia 1942 r. o godz. 24:00;
2) uchylenie w całości postanowienia Sądu Powiatowego w Lublinie z dnia 30 listopada 1954 r. w sprawie uznania Henryka Goldszmidta za zmarłego z dniem 9 maja 1946 r. (sygnatura akt Ns 2460/53);
3) dopuszczenie i przeprowadzenie dowodów z następujących dokumentów:
a) postanowienia Sądu Powiatowego w Lublinie z dnia 30 listopada 1954 r. wydanego w sprawie o sygnaturze Ns 2460/53, na okoliczność jego treści;
b) wydruku ze strony internetowej Fundacji Nowoczesna Polska, na okoliczność zakresu działalności i celów Wnioskodawcy;
c) wydruku ze strony internetowej dotyczącej programu Wolne Lektury, na okoliczność działań Fundacji Nowoczesna Polska;
4) dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z akt sprawy o sygnaturze Ns 183/56 rozstrzygniętej przez Sąd Powiatowy w Lublinie Wydział II Cywilny postanowieniem z dnia 22 lutego 1957 r., na okoliczność danych osobowych Janiny Gołębiewskiej;
5) zwrócenie się do Centrum Personalizacji Dokumentów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji o podanie adresu Janiny Gołębiewskiej;
6) dopuszczenie i przeprowadzenie dowodów z następujących dokumentów:
a) kopii umowy przeniesienia majątkowych praw autorskich z dnia 24 grudnia 2009 r., na okoliczność interesu prawnego Instytutu Książki;
b) kopii fragmentu książki ”Kalendarz życia i twórczości Janusza Korczaka” autorstwa M. Falkowskiej, na okoliczność daty i okoliczności śmierci Henryka Goldszmidta;
c) kopii aktu urodzenia Henryka Goldszmidta, na okoliczność pisowni jego nazwiska;
d) wydruku ze strony internetowej http://2012korczak.pl utworzonej przez Rzecznika Praw Dziecka, na okoliczność daty i okoliczności śmierci Henryka Goldszmidta;
e) wydruku ze strony internetowej Polskiego Stowarzyszenia im. Janusza Korczaka, na okoliczność daty i okoliczności śmierci Henryka Goldszmidta;
f) wydruku ze strony internetowej Instytutu Książki, na okoliczność daty i okoliczności śmierci Henryka Goldszmidta;
g) wydruku ze strony internetowej Muzeum Walki i męczeństwa w Treblince, na okoliczność daty i okoliczności śmierci Henryka Goldszmidta;
h) wydruku ze strony internetowej http://www.skp2.sokp.pl/treblin.htm zawierającej opis organizacji obozu w Treblince, na okoliczność bardzo wysokiego prawdopodobieństwa śmierci Henryka Goldszmidta w komorach gazowych obozu zagłady w Treblince;
i) odpisu z Krajowego Rejestru Sądowego dla Fundacji Nowoczesna Polska, na okoliczność sposobu reprezentacji Wnioskodawcy.

Uzasadnienie

Legitymacja czynna Wnioskodawcy
Cele statutowe i działalność Fundacji Nowoczesna Polska
Fundacja Nowoczesna Polska stawia sobie za cel upowszechnianie nowoczesnych metod edukacji, w tym wykorzystanie nowoczesnych technik teleinformatycznych oraz prowadzenie działalności charytatywnej. Zadania te Fundacja realizuje m.in. poprzez swój projekt „Wolne Lektury”, w ramach którego tworzy całkowicie darmową bibliotekę internetową dostępną przez 24 godziny na dobę przez 365 dni w roku. W jej zbiorach znajduje się obecnie 1651 utworów, w tym wiele lektur szkolnych zalecanych do użytku przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, które trafiły już do domeny publicznej. Wszystkie dzieła są odpowiednio opracowane – opatrzone przypisami, motywami i udostępnione w kilku formatach – HTML , TXT , PDF, EPUB, MOBI. W bibliotece znajduje się również kilkaset audiobooków, czytanych przez takich aktorów jak: Danuta Stenka, Jan Peszek czy Andrzej Chyra.
Dowód:
– wydruk ze strony internetowej Fundacji Nowoczesna Polska
– wydruk ze strony internetowej dotyczącej programu Wolne Lektury

Fundacja stale zabiega o poszerzenie swoich zbiorów i jest również zainteresowana wydaniem od 2013 r. w formie cyfrowej dzieł Janusza Korczaka. Upowszechnianie czytelnictwa i ułatwianie uczniom dostępu do lektur szkolnych jest jednym z priorytetów Fundacji, a wiele utworów Korczaka znajduje się na liście lektur i po wygaśnięciu majątkowych praw autorskich mogłoby być dostępne szerokiej publiczności.

Interes prawny Fundacji
Okres ochrony majątkowych praw autorskich wynosi 70 lat i jest liczony od końca roku, w którym nastąpiła śmierć autora. Janusz Korczak zmarł 6 sierpnia 1942 roku w niemieckim obozie zagłady Treblinka, zatem wygaśnięcie majątkowych praw autorskich winna wyznaczać data 31 grudnia 2012 r., co umożliwiłoby Fundacji wydanie dzieł Korczaka od 2013 r. Jednakże nadal obowiązuje postanowienie Sądu Powiatowego w Lublinie z dnia 30 listopada 1954 r. błędnie oznaczające datę śmierci Henryka Goldszmidta na 9 maja 1946 r. i w konsekwencji niesłusznie odraczające termin wygaśnięcia majątkowych praw autorskich do jego utworów aż do 31 grudnia 2016 r.
Dowód:
kopia fragmentu książki ”Kalendarz życia i twórczości Janusza Korczaka” autorstwa M. Falkowskiej;
postanowienie Sądu Powiatowego w Lublinie z dnia 30 listopada 1954 r. wydane w sprawie o sygnaturze Ns 2460/53;

Utrzymywanie tej fikcji prawnej godzi w interes Fundacji Nowoczesna Polska, albowiem przez kolejne 4 lata nie będzie ona mogła opublikować utworów Janusza Korczaka i tym samym udostępnić ich szerszej publiczności, co jest jednym z podstawowych zadań Fundacji.
Okoliczność ta przesądza o istnieniu po stronie Wnioskodawcy interesu prawnego w rozstrzygnięciu niniejszej sprawy i tym samym o istnieniu legitymacji czynnej Wnioskodawcy.

Ponadto, w literaturze jednomyślnie przyjmuje się, że wniosek o uchylenie postanowienia o uznaniu za zmarłego może zgłosić każdy zainteresowany, w tym osoba, która nie brała udziału w poprzednio toczącym się postępowaniu1.

Uczestnicy postępowania
Instytut Książki jest zainteresowany w niniejszej sprawie jako podmiot uprawniony z tytułu majątkowych praw autorskich do utworów Janusza Korczaka. Instytut nabył je w 2009 r. od Skarbu Państwa, który jest spadkobiercą Henryka Goldszmidta.
Dowód:
postanowienie Sądu Powiatowego w Lublinie Wydziału II Cywilnego z dnia 22 lutego 1957 r. w sprawie o sygnaturze NS 183/56
umowa przeniesienia majątkowych praw autorskich z dnia 24 grudnia 2009 r.

Janina Gołębiewska była wnioskodawczynią w postępowaniu zakończonym wydaniem postanowienia o uznaniu Henryka Goldszmidta za zmarłego, a zatem z mocy prawa przysługuje jej przymiot osoby zainteresowanej również w niniejszym postępowaniu.
Dowód:
postanowienie Sądu Powiatowego w Lublinie z dnia 30 listopada 1954 r. wydane w sprawie o sygnaturze Ns 2460/53;

Wnioskodawca nie ma możliwości ustalenia danych osobowych ani adresu Janiny Gołębiewskiej, ponieważ nie ma dostępu do akt sprawy o sygnaturze Ns 2460/53, dotyczącej uznania za zmarłego ani do akt sprawy spadkowej po Januszu Korczaku o sygnaturze NS 183/56, które to akta winny zawierać akt urodzenia Janiny Gołębiewskiej. Tymi okolicznościami jest uzasadniony wniosek o przeprowadzenie dowodu z akt sprawy spadkowej i o ustalenie na ich podstawie w Centrum Personalizacji Dokumentów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji adresu Janiny Gołębiewskiej.

W ocenie Wnioskodawcy jednak zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, iż Janina Gołębiewska po upływie blisko 60 lat nie żyje i jej wezwanie jako uczestnika niniejszego postępowania nie będzie możliwe.

Data śmierci Janusza Korczaka
Jak zostało już wskazane wyżej, postanowieniem z dnia 30 listopada 1954 r. Henryk Goldszmidt, używający pseudonimu Janusz Korczak, został uznany za zmarłego, a jako datę jego śmierci sąd oznaczył 9 maja 1946 r. Postępowanie w tej sprawie zostało wszczęte z inicjatywy Janiny Gołębiewskiej, która wnosiła o stwierdzenie zgonu Korczaka.
Dowód:
postanowienie Sądu Powiatowego w Lublinie z dnia 30 listopada 1954 r. wydane w sprawie o sygnaturze Ns 2460/53;

Sąd nie przychylił się do wniosku o stwierdzenie zgonu, a jedynie uznał Henryka Goldszmidta za zmarłego, zapewne z tej przyczyny, iż nie były wówczas znane dokładne okoliczności śmierci Janusza Korczaka oraz liczne świadectwa jej dotyczące.

Jednakże przez lata powojenne udało się zgromadzić dowody pozwalające stwierdzić, iż Henryk Goldszmidt zginął blisko 4 lata wcześniej podczas akcji likwidacji getta warszawskiego. Źródła zgodnie wskazują, iż w czasie okupacji Janusz Korczak kontynuował prowadzenie Domu Sierot dla dzieci pochodzenia żydowskiego. W tym okresie rozpoczął też pisanie pamiętnika, w którym ostatni wpis nosi datę 5 sierpnia 1942 r. Następnego dnia, to jest 6 sierpnia, Janusz Korczak wraz z dziećmi został wyprowadzony na Umschlagplatz, skąd jeszcze tego samego dnia on i jego podopieczni zostali wywiezieni pociągiem towarowym do obozu zagłady w Treblince.
Dowód:
kopia fragmentu książki ”Kalendarz życia i twórczości Janusza Korczaka” autorstwa M. Falkowskiej

Z oczywistych względów nie został sporządzony akt zgonu Henryka Goldszmidta ani nie są znani bezpośredni świadkowie jego śmierci. Nie ulega jednak wątpliwości fakt, iż Janusz Korczak został aresztowany 6 sierpnia 1942 r. i tego samego dnia wywieziony transportem niemieckim do obozu zagłady w Treblince, znajdującego się w odległości 100 km od Warszawy. Aresztowanie i wywóz Janusza Korczaka potwierdzają liczne przytaczane i nie kwestionowane w literaturze świadectwa dotyczące postaci Janusza Korczaka.
Dowód:
kopia fragmentu książki ”Kalendarz życia i twórczości Janusza Korczaka” autorstwa M. Falkowskiej

Sierpień 1942 roku jako datę śmierci Janusza Korczaka podają też wszelkie współczesne źródła biograficzne i informacyjne, a także sam zainteresowany w niniejszej sprawie Instytut Książki.
Dowód:
wydruk ze strony internetowej Instytutu Książki
wydruk ze strony internetowej http://2012korczak.pl utworzonej przez Rzecznika Praw Dziecka
wydruk ze strony internetowej Polskiego Stowarzyszenia im. Janusza Korczaka
wydruk ze strony internetowej Muzeum Walki i męczeństwa w Treblince

Okoliczność, iż Henryk Goldszmidt został zamordowany 6 sierpnia 1942 roku wynika również w sposób oczywisty z powszechnej wiedzy na temat funkcjonowania obozów zagłady. Tytułem uściślenia warto jedynie wskazać, iż Żydzi przywożeni transportem do Treblinki od razu z rampy kolejowej byli kierowani do komór gazowych. Podobny los musiał również spotkać Janusza Korczaka i pozostające pod jego opieką dzieci.
Dowód:
wydruk ze strony internetowej http://www.skp2.sokp.pl/treblin.htm z opisem organizacji obozu w Treblince

W świetle tych informacji i przytoczonych dowodów data śmierci Janusza Korczaka nie budzi żadnych wątpliwości. Trudna do ustalenia jest jedynie godzina śmierci, dlatego też zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego2 Wnioskodawca wnosi o oznaczenie jej na godzinę 24:00.

Warto w tym miejscu przytoczyć również orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 1947 r. wydane w sprawie o sygnaturze III C 756/47, w którym Sąd przyjął, iż stwierdzenie zgonu nie wymaga ani stwierdzenia, że śmierć była absolutnie pewna, ani znalezienia naocznych świadków tego wydarzenia. W ocenie Sądu wystarczające jest oparcie się na domniemaniach faktycznych.
Zdaniem Sądu Najwyższego „gdyby znaczenie słów „niewątpliwa śmierć” było równoznaczne z „absolutnie pewną śmiercią”, natenczas przepis art. 16 a również art. art. 17 do 22 w części dotyczącej stwierdzenia zgonu byłby zupełnie nielogiczny i sprzeczny z pojęciem „absolutnie pewnej śmierci”.
Sąd Najwyższy wskazał także, iż „wydając przepisy o stwierdzeniu zgonu, ustawodawca miał również albo nawet przede wszystkim na uwadze te liczne zastępy osób, które zginęły w hitlerowskich kaźniach i komorach gazowych. Naocznych świadków śmierci przytoczonych – z bardzo wyjątkowymi przypadkami – nie ma, bo ci naoczni świadkowie sami byli ofiarami i zginęli razem z tymi, co do których żąda się stwierdzenia zgonu”.
Podobne stanowisko Sąd Najwyższy zajął w wyroku z dnia 7 lutego 1948 r. (sygn. akt I C 2317/47), w którym stwierdził, iż „w sprawie postępowania o uznanie za zmarłego i o stwierdzenie zgonu [przepis – dopisek J.W.] bynajmniej nie wymaga naocznego stwierdzenia śmierci; wystarczy tylko wysoki stopień domniemania śmierci, czyniący ją w świetle ustalonych faktów niewątpliwą”.

Podsumowując, należy uznać, iż Janusz Korczak zginął dnia 6 sierpnia 1942 r. o godz. 24:00 w niemieckim obozie zagłady w Treblince.

Warto również wskazać, iż orzecznictwo lat powojennych dotyczące oznaczenia dat śmierci osób poległych i zamordowanych w czasie wojny jednolicie przyjmowało, iż daty te powinny w miarę możliwości dokładnie odpowiadać rzeczywistości historycznej, zarówno z uwagi na pamięć ofiar i prawdę historyczną, jak i potencjalne kwestie spadkowe.
W orzeczeniu z dnia 21 lutego 1953 r. (sygnatura akt C 2948/52) Sąd Najwyższy wskazał, iż „w sprawie o uznanie za zmarłego sąd orzekający powinien dążyć do ustalenia daty, która w świetle okoliczności sprawy jest najbardziej prawdopodobna jako data śmierci zaginionego. Dopiero gdyby materiał sprawy nie dawał żadnych podstaw do przyjęcia jakiejś daty jako najbardziej prawdopodobnej, może wchodzić w rachubę oznaczenie daty na podstawie art. 18 § 3 prawa osobowego.
Naruszenie art. 18 § 2 i 3 prawa osobowego przy ustalaniu daty śmierci osoby zmarłej w hitlerowskim obozie koncentracyjnym należy uznać za naruszenie istotne, obrażające nie tylko interes osób zainteresowanych, ale także Państwa Ludowego. Oznaczenie daty śmierci więźnia obozu koncentracyjnego na dzień 1 stycznia 1947 r. zniekształca rzeczywistość historyczną”.

Dopuszczalność stwierdzenia zgonu po orzeczeniu o uznaniu za zmarłego
W uchwale z dnia 22 października 1968 r. wydanej w sprawie o sygnaturze III CZP 78/68 Sąd Najwyższy przyjął, iż „wykazanie, że śmierć nastąpiła w innej chwili niż oznaczona w postanowieniu o uznaniu za zmarłego może dotyczyć dwóch sytuacji a) gdy istnieje dowód, że śmierć zaginionego jest niewątpliwa i powinno nastąpić stwierdzenie jego zgonu, oraz b) gdy jedynie wadliwie została oznaczona chwila domniemanej śmierci”. W niniejszej sprawie zachodzi pierwszy z opisanych przez Sąd przypadków, zatem właściwą procedurą dla oznaczenia prawidłowej daty śmierci Henryka Goldszmidta jest postępowanie o stwierdzenie zgonu. Pogląd taki znajduje również potwierdzenie w literaturze.3

Właściwość Sądu i wysokość opłaty sądowej
Stosownie do art. 540 k.p.c. sądem właściwym jest sąd, który w pierwszej instancji orzekł uznanie za zmarłego. Zważywszy jednak, iż Sąd Powiatowy w Lublinie już nie istnieje i jego kompetencje przejęły Sąd Rejonowy Lublin-Zachód w Lublinie i Sąd Rejonowy Lublin-Wschód w Świdniku, należy stosownie do art. 43 § 1 k.p.c. przyjąć, iż oba sądy są w tej sprawie właściwe, a wybór między nimi należy do Wnioskodawcy.
Wysokość opłaty sądowej została ustalona w oparciu o art. 23 pkt. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Joanna Woźniak
adwokat

Załączniki:
1. 2 odpisy wniosku
2. Dowód uiszczenia opłaty sądowej od wniosku
3. Pełnomocnictwo wraz z dowodem uiszczenia opłaty skarbowej
4. Odpis z Krajowego Rejestru Sądowego dla Fundacji Nowoczesna Polska
5. Postanowienie Sądu Powiatowego w Lublinie z dnia 30 listopada 1954 r. wydane w sprawie o sygnaturze Ns 2460/53
6. Wydruk ze strony internetowej Fundacji Nowoczesna Polska
7. Wydruk ze strony internetowej dotyczącej programu Wolne Lektury
8. Kopia umowy przeniesienia majątkowych praw autorskich z dnia 24 grudnia 2009 r
9. Kopia fragmentu książki ”Kalendarz życia i twórczości Janusza Korczaka” autorstwa M. Falkowskiej
10. Kopia aktu urodzenia Henryka Goldszmidta
11. Wydruk ze strony internetowej http://2012korczak.pl utworzonej przez Rzecznika Praw Dziecka
12. Wydruk ze strony internetowej Polskiego Stowarzyszenia im. Janusza Korczaka
13. Wydruk ze strony internetowej Instytutu Książki
14. Wydruk ze strony internetowej Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince
15. Wydruk ze strony internetowej http://www.skp2.sokp.pl/treblin.htm zawierającej opis organizacji obozu w Treblince