Marzenie o Oriencie (Drömmen om Österlandet) to powieść szwedzkiej pisarki, Sophie Elkan, opublikowana w 1901 r. Inspiracją dla tego dzieła była podróż autorki, wspólnie z jej przyjaciółką Selmą Lagerlöf, na Wschód. Książka nie była dotychczas przetłumaczona na język polski, więc postanowiliśmy podjąć się przekładu w ramach projektu „Feministyczne inspiracje. Popularyzacja skandynawskiej literatury feministycznej”. Autorką pierwszego polskiego tłumaczenia tej powieści jest Justyna Czechowska.

Książka opowiada o niemożliwej miłości pomiędzy ludźmi, wywodzącymi się z odmiennych kultur, i o podróżach, które miałyby zbliżyć do siebie parę głównych bohaterów — Egipcjanina Saida i Szwedkę Stinę — dając im szansę na wzajemne poznanie swoich korzeni i przezwyciężenie różnic mentalnych oraz cywilizacyjnych. Czy tej dwójce uda się uciec od stereotypów i zrealizować „marzenie o Oriencie” — tak odmienne dla każdego z nich?

Akcja powieści toczy się w Egipcie, Londynie i szwedzkiej szkole slojdu (oryginalna szwedzka metoda nauczania rękodzieła) w Nääs, w końcówce XIX stulecia. Egipski nauczyciel, Said ben Ali, wyrusza do Europy, by nauczyć się tego, co pomoże mu w pokojowy sposób wyzwolić Egipt spod władzy Anglików. W trakcie tej edukacyjnej wędrówki trafia do słynnej szwedzkiej szkoły rzemieślniczej w Nääs. Tutaj poznaje Stinę Brenner, młodą Szwedkę pochodzącą z zamożnej rodziny, która jest osobą wyjątkowo otwartą i ciekawą innych kultur. Mimo oporów natury obyczajowej ze strony Egipcjanina (głównie w kwestii towarzystwa kobiet), oboje szybko się zaprzyjaźniają, spędzając czas na pracy w warsztatach i długich rozmowach. Stina planuje podróż do Egiptu ze swą rodziną, a Said staje się jej przewodnikiem po drogach marzeń. Oboje zbliżają się do siebie coraz bardziej i ostatecznie zakochany Said prosi dziewczynę, by za niego wyszła — ta jednak odmawia. Po zakończeniu kursu młody nauczyciel wraca do swojego kraju, gdzie jakiś czas potem przybywa Stina ze swymi krewnymi, by odbyć długą podróż po Nilu, w trakcie której poznają odmienną kulturę i podziwiają egipskie zabytki. Po powrocie do Kairu następuje upragnione przez Stinę spotkanie z Saidem. Czy teraz, gdy rozumie lepiej jego świat, Szwedka zgodzi się zostać żoną Egipcjanina?

Powieść Sophie Elkan, poza intrygującym wątkiem fabularnym, pełna jest refleksji natury obyczajowej, etycznej, antropologicznej, a nawet politycznej. W tle głównych wydarzeń przewijają się wątki kolonializmu i pączkującego feminizmu. Szwedzka pisarka świadoma jest różnic kulturowych; stara się je objaśniać i łagodzić, czyniąc swych bohaterów postaciami swoistego „dialogu o Inności”— Autorka jest także wyraźnie zafascynowana odmiennością i pięknem Orientu – w powieści widoczne są liczne reminiscencje z jej podróży na Wschód. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że mimo szczerych chęci i zaangażowania próby porozumienia międzykulturowego nie zostają zwieńczone sukcesem, a poziom rozumienia Innego nie jest w tej książce dostatecznie pogłębiony. Tekst nie jest całkowicie wolny od pewnych uproszczonych konstatacji — pamiętajmy jednak, że wymaganie od XIX-wiecznej pisarki pełniejszego, przyjętego dzisiaj wglądu byłoby życzeniem dość anachronicznym. Należy zaznaczyć, że są to zaledwie początki nowej epoki, pierwociny innego myślenia o obcości, czasy raczkującej antropologii kultury i rodzącego się dopiero świadomego, uważnego spojrzenia na Innego. Dlatego, wybaczając autorce niedostateczne może pogłębienie problemu, zachęcamy czytelników do lektury Marzenia o Oriencie jako jednego z pierwszych świadectw zmian cywilizacyjnych, charakteryzujących dzisiaj nasz poszerzony geograficznie i mentalnie świat.

Powieść zawiera także elementy osobiste, nawiązując — nie zawsze wprost — do biografii Sophie Elkan. Nie tylko orientalna podróż pisarki jest tego przykładem. Założycielem słynnej i naprawdę istniejącej szkoły slojdu w Nääs był bardzo bliski krewny autorki — August Abrahamson, a do rozwoju tej instytucji znacząco przyczynił się brat pisarki, Otto Salomon.

O Autorce

Sophie („Sofia”) Elkan przyszła na świat 3 stycznia 1853 r. w Göteborgu. Była szwedzką pisarką i tłumaczką, znaną przede wszystkim jako autorka opowiadań i nowatorskich powieści historycznych.

Urodziła się w rodzinie żydowskich imigrantów, przybyłych do Szwecji z niemieckiego Stralsundu. Ojciec, Alexsander Salomon, był hurtownikiem ze Sztokholmu, a matka, Henriette Abrahamson, pochodziła z Karlskrony. Sophie miała starszego brata, Otto (współzałożyciela słynnej szkoły w Nääs i współtwórcę szwedzkiego slojdu), który zmarł w młodym wieku, oraz siostrę Elise. Wszyscy troje dorastali w Göteborgu, w zamożnym domu na Östra Hamngatan.

Przyszła pisarka uczyła się na prywatnej pensji pani Bruenech przy Västra Hamngatan. W czasach szkolnych była popularna wśród kolegów z klasy, między innymi dzięki talentowi do recytowania poezji z pamięci, natomiast nauczyciele nie doceniali dociekliwości, głodu wiedzy i zdolności dziewczynki, co znalazło odzwierciedlenie w niskich ocenach z zachowania. Jednak raz rozbudzona ciekawość intelektualna i zainteresowanie poezją sprawiły, że Elkan już w młodym wieku zaczęła pisać wiersze. Po zakończeniu edukacji w szkole Bruenech kontynuowała naukę dzięki samokształceniu i prywatnym lekcjom (m.in. angielskiego, niemieckiego i włoskiego oraz szycia, rysunku i gry na fortepianie).

W 1872 roku dziewiętnastoletnia Sophie wyszła za mąż za swojego rówieśnika i kuzyna, Nathana Elkana. Małżonkowie przeprowadzili się do Sztokholmu, gdzie urodziła się ich córka, Kerstin. Jednak zarówno mąż, jak i dziecko cierpieli na gruźlicę; oboje zmarli pod koniec grudnia 1879 roku – dzień po dniu. Kolejnym ciosem była dla Sophie Elkan śmierć ojca – w Nowy Rok 1880 roku. W następstwie tych tragedii i wskutek potrzeby odizolowania się od świata zewnętrznego pisarka schroniła się u swojej matki w Göteborgu, a przez przez dłuższy czas mieszkała także za granicą.

Pierwsza praca, której się podjęła, dotyczyła spuścizny literackiej brata, Otto Salomona. Elkan pisała także artykuły do „Handels-och Sjöfarts-Tidning” i „Nyheter” w Göteborgu. Z czasem zaczęła publikować własne teksty, a w 1889 r. ukazało się jej pierwsze opowiadanie, wydane pod pseudonimem Rust Roest, które znalazło się w zbiorze Dur och moll. Skizzer och berättelser af Rust Roest – był to debiut literacki Sophie Elkan.

W kolejnych latach powstały cykle opowiadań Med sordin i Skiftande stämningar oraz powieści Rika flickor i Säfve, Kurt & Compani. Elkan publikowała także w różnych magazynach. Jej twórczość zasadniczo zaliczana jest do epoki realizmu (i jako taka zbierała przeważnie pozytywne recenzje).

W 1899 roku ukazała się pierwsza, dwuczęściowa powieść historyczna szwedzkiej pisarki, „John Hall – en historia från det gamla Göteborg, wydana pod jej prawdziwym nazwiskiem. Książka oparta została na rzeczywistych wydarzeniach, a Elkan przez 2 lata gromadziła materiały archiwalne, potrzebne jej do napisania tego tekstu. Powieść okazała się prawdziwym przełomem i otrzymała wiele pochlebnych recenzji (m.in. Oscara Levertina w „Svenska Dagbladet”; chwalił ją również Georg Brandes). Tekst doczekał się pięciu wydań (ostatnie w 1993 r.), powstała także adaptacja teatralna powieści. W 1899 r. Sophie Elkan, wraz z Augustem Strindbergiem i Vernerem von Heidenstamem, opublikowała również Svenska noveller, a w kolejnym współredagowała z Olą Hanssonem dział w w czasopiśmie literackim, poświęconym twórczości zagranicznej „Kuriren för utländsk literatur”.

Elkan należała do szwedzkiej elity intelektualnej przełomu XIX i XX wieku. Stopniowo wchodziła też coraz głębiej w lokalne środowisko literackie. W 1894 r. poznała Selmę Lagerlöf, z którą połączyła ją przyjaźń na cale życie – dość wspomnieć, że ich korespondencja zawiera około 6000 listów. Pisarki stanowiły dla siebie nawzajem źródło inspiracji, odbyły wspólnie również wiele podróży, które wywarły znaczący wpływ na ich twórczość. Pod koniec 1899 wyruszyły razem w drogę w poszukiwaniu magicznego Orientu, zwiedzając m.in. Egipt, Palestynę, Liban, Syrię i Turcję. Wyprawa ta stała się podstawą Jerusalem Selmy Lagerlöf, a w przypadku Sophie Elkan zaowocowała powieścią Drömmen om Österlandet (Marzenie o Oriencie w polskim przekładzie Justyny Czechowskiej), opublikowaną w 1901 r.

W kolejnych latach Elkan pisała głównie powieści historyczne. W 1904 roku wydane zostały dwie części Konungen. Książka o Gustawie IV Adolfie spotkała się z przychylną reakcją odbiorców. Dzieło zebrało w większości pozytywne opinie, a Gustaf Stridsberg stwierdził nawet na łamach „Svenska Dagbladet”, że Konungen zapoczątkowało nową erę w gatunku powieści historycznych. Tekst został przetłumaczony na język niemiecki, angielski i niderlandzki i zebrał dobre recenzje także za granicą.

Dwa lata później Sophie Elkan opublikowała zbiór opowiadań Från Östan och Västan, a w 1910 Anckarström. Jednak w tym przypadku recepcja książki nie była tak jednoznacznie pozytywna. Historycy, Paul Granqvist i Ludvig Stavenow, wygłaszali pochwały, jednak czołowi krytycy, Georg Nordensvan i Fredrik Böök, byli nastawieni zdecydowanie negatywnie. Pogardliwa recenzja tego ostatniego w „Svenska Dagbladet”, w której książkę opisano jako nudną i pozbawioną inspiracji, tak bardzo dotknęła autorkę, że nigdy już nie opublikowała żadnego tekstu.

Szwedzka pisarka nie żyła wyłącznie literaturą. Aktywnie interesowała się polityką, był zagorzałą zwolenniczką pacyfizmu i orędowniczką praw wyborczych dla kobiet.

Sophie Elkan zmarła 5 kwietnia 1921 r. Została pochowana na cmentarzu żydowskim w Göteborgu; spoczęła w grobie rodzinnym, obok zmarłych wcześniej męża i córki. Duży zbiór listów pisarki do rodziny i przyjaciół znajduje się w Bibliotece Królewskiej w Sztokholmie.

W 2008 roku zrealizowano film biograficzny Selma, w którym oczywiście pojawia się postać autorki Marzenia o Oriencie. W 2022 roku powstał dwuczęściowy serial telewizyjny Förstå gemonm Selma Lagerlöf, którego druga część dotyczy podróży przyjaciółek na Wschód.

W Göteborgu znajduje się ulica Sophie Elkan.

O Tłumaczce

Literaturoznawczyni, animatorka kultury, tłumaczka ze szwedzkiego i norweskiego, autorka artykułów, antologii i wywiadów. Współzałożycielka Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury. Studiowała na uniwersytetach w Göteborgu, Sztokholmie i Uppsali literaturoznawstwo, kulturoznawstwo oraz slawistykę. Pracowała między innymi jako koordynatorka międzynarodowych projektów kulturalnych i agentka literacka. Jest laureatką Nagrody im. Wisławy Szymborskiej 2018 za przekład książki Linn Hansén Przejdź do historii oraz stypendystką Towarzystwa Miłośników Twórczości Selmy Lagerlöf (Selma Lagerlöf-sällskapet). W 2023 roku Akademia Szwedzka uhonorowała ją nagrodą dla tłumaczy literatury szwedzkiej. Od 2015 r. współtworzy program festiwalu Odnalezione w tłumaczeniu. 

Specjalizacje: esej, humanistyka, poezja, proza.

Wybrane tłumaczenia:
Kristin Berget, A gdy zrobi się jasno, będzie fantastycznie, Lokator Media 2023
Anna Nordlund, Selma Lagerlöf. Nowoczesna Szwedka, Osnova 2022
Matilda Voss Gustavsson, Klub, Wielka Litera 2020
Therese Bohman, O zmierzchu, Wydawnictwo Pauza 2019
Stig Dagerman, Poparzone dziecko, Wydawnictwo Poznańskie 2020
Athena Farrokhzad, Cykl biały, Lokator 2018
Linn Hansén, Przejdź do historii, Lokator Media 2017
Tove Jansson, Listy, Marginesy 2016
Tove Jansson, Kobieta, która pożyczała wspomnienia, Czarne 2023
Ida Linde, Na północ jedzie się, by umrzeć, Lokator Media 2017
Ulla-Lena Lundberg, Lód, Marpress 2022
Agneta Pleijel, Zapach mężczyzny, Karakter 2017
Bea Uusma, Ekspedycja. Historia mojej miłości, Marginesy 2017
Nina Wäha, Testament, Wydawnictwo Poznańskie 2022
Ebba Witt-Brattström, Miłosna wojna stulecia, Lokator 2018.

Projekt dofinansowany przez Unię Europejską. Wyrażone poglądy i opinie są jednak wyłącznie poglądami autorów i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy Unii Europejskiej lub Europejskiej Agencji Wykonawczej ds. Edukacji i Kultury. Ani Unia Europejska, ani organ przyznający dofinansowanie nie ponoszą za nie odpowiedzialności.