Na Wolnych Lekturach kolejną powiastkę Woltera, która uważana jest za szkic jego późniejszej powieści pt. Kandyd. Historia podróży Skarmentada została napisana po tym, jak autor poróżnił się z królem Prus Fryderykiem II, którego uważał wcześniej za wcielenie ideału oświeceniowego władcy.

Główny bohater, Skarmentado, jest synem gubernatora Kandii, stolicy Krety w czasach, gdy była kolonią Republiki Weneckiej. Jego imię pochodzi od hiszpańskiego czasownika escarmentar, oznaczającego: „uczyć się na błędach”. Piętnastoletni Skarmentado zostaje wysłany przez ojca na nauki do Rzymu, gdzie omal nie pada ofiarą zalotów prałata, który miał go kształcić. Ogląda „procesje, egzorcyzmy i nieco rabunków”, docierają do niego głosy o sprzedaży urzędów i gruntów kościelnych przez bratową papieża, zaufaną główną współpracowniczkę głowy Kościoła. Trafia w ramiona młodej damy, do której zalecają się dwaj księża, wskutek czego, w obawie, że zostanie wyklęty lub skrytobójczo zabity, zmuszony jest szybko opuścić miasto.

Wyjechawszy z Rzymu, Skarmentado podróżuje po Europie. Odwiedza Francję, Anglię, Holandię, Hiszpanię, wszędzie natrafiając na przykłady nietolerancji i okrutnych prześladowań na tle religijnym. Uwięziony przez inkwizycję z nieznanego mu powodu, po sześciu tygodniach w lochu zostaje odwiedzony przez śledczego, który naprowadza go na wyznanie odpowiedniej, zarzucanej mu winy. Uwolniony po karze chłosty i zapłaceniu pokaźnej grzywny, Skarmentado udaje się na drugi kraniec Europy, do Konstantynopola. Turcja osmańska mimo jego uprzedzeń wobec „niewiernych” muzułmanów początkowo wydaje mu się wyjątkowo tolerancyjna: chrześcijanie greccy, łacińscy, ormiańscy mogą swobodnie wyznawać swoją wiarę. Wkrótce rozczarowuje się i w zagrożeniu życia w pośpiechu ucieka do sąsiedniej Persji. Przekonuje się, że zarówno tam, jak i w kolejnych odwiedzanych przez niego krajach, w Chinach i w Indiach, powszechne są antagonizmy i prześladowania i z każdego musi umykać.

Konflikty, z jakimi Skarmentado ma do czynienia wszędzie, gdzie się znajdzie, przypadkowo uwikłany w spory, których nie rozumie, obrazują arbitralność i absurdalność nietolerancji.

Tłumaczenie: Tadeusz Boy-Żeleński. Opracowanie redakcyjne i przypisy: Paulina Choromańska, Wojciech Kotwica, Aleksandra Szpak.