Od 1 października 2023 roku realizujemy projekt „Feministyczne inspiracje. Popularyzacja skandynawskiej literatury feministycznej”, w ramach którego tłumaczymy na język polski osiem dzieł literackich z języka szwedzkiego oraz dwa z języka norweskiego. Dzięki temu przybliżymy polskim czytelnikom i czytelniczkom literatury klasycznej szwedzkie i norweskie autorki, których twórczość znajduje się już w domenie publicznej. Dziś na Wolnych Lekturach udostępniliśmy pierwsze tłumaczenie – zapraszamy do przeczytania tomu opowiadań Zdarzyło się po drodze Agnes von Krusenstjerna. Autorką pierwszego tłumaczenia na język polski tomu Händelser på vägen jest Justyna Czechowska.

Zdarzyło się po drodze

Zdarzyło się po drodze to zbiór opowiadań autorstwa Agnes von Krusenstjerna, szwedzkiej pisarki modernistycznej — kontrowersyjnej i bardzo prowokatorskiej jak na tamte czasy — której życie naznaczone zostało silną depresją i częstymi pobytami w szpitalach psychiatrycznych, co znalazło odbicie także w twórczości literackiej. Jej pisarstwo wywołało wielką dyskusję wokół standardów moralnych, zwłaszcza w zakresie prawa kobiet do tak swobodnego wyrażania siebie.

Dzieciństwo, młodość i starość, choroba i śmierć, rodzina i samotność, przyjaźń i zdrada, trwanie, przemijanie i powroty, miłość i nienawiść, seksualność i erotyzm, bieda i wielkie pieniądze, podróż i dom rodzinny, nuda i szaleństwo, wreszcie pozycja kobiety i wartość jej życia jako jednostki i cząstki społeczeństwa…

Można by jeszcze długo wymieniać — trudniej by było wskazać, jakiej tematyki nie dotyka Agnes von Krusenstjerna w swoim skromnym, bo liczącym niespełna 100 stron, zbiorze, zatytułowanym Zdarzyło się po drodze (Händelser på vägen). Szwedzkiej autorce w tym niewielkim, złożonym zaledwie z 12 opowiadań, tomie udało się poruszyć niemal wszystkie możliwe wątki i problemy, z jakimi spotykała się zarówno na co dzień w swoim środowisku rodzinnym i artystycznym, jak i poza jego przestrzennymi i czasowymi ramami (razem z nią wędrujemy między innymi po starej francuskiej prowincji czy wybieramy się na odległe górskie wycieczki po Europie).

Nie sposób streścić tutaj fabuły poszczególnych, króciutkich, jakby naszkicowanych piórkiem historii. Istotna jest raczej odmienna perspektywa, z jakiej patrzy autorka — jej szczególna wrażliwość i przenikliwość w ujmowaniu tradycyjnych zagadnień i konwencjonalnej na pozór tematyki w świeży sposób, narracja prowadzona często z punktu widzenia inaczej postrzegających świat bohaterów. „Stare”, zawsze obecne w społecznej rzeczywistości, pod piórem szwedzkiej pisarki staje się „nowym”, czymś niespodziewanym i często niezrozumiałym. Nierzadko niewygodnym dla odbiorcy na wielu różnych poziomach — moralnym, estetycznym, społecznym czy politycznym — bowiem Agnes von Krusenstjerna śmiało łamie zarówno obowiązujące dotąd standardy obyczajowe, jak i konwencje literackie.

Zdarzyło się po drodze to jedno z wcześniejszych — i może nie tak znanych jak trylogia Tony czy zbiór powieści pod wspólnym tytułem Uboga szlachta — dzieł szwedzkiej pisarki. Tom opowiadań opublikowany został po raz pierwszy w 1929 roku i podzielił mocno krytykę literacką w Szwecji i nie tylko. Pojawiały się opinie czytelników doceniających nonkonformizm, odwagę podjęcia ryzyka — narażającego pisarkę-kobietę na osobiste ataki, a nawet towarzyskie wykluczenie (także ze względu na wątki autobiograficzne) — i jej nowatorski styl; z drugiej strony podnosiły się dość liczne głosy oburzenia odbiorców, wskazujących na demoralizujący charakter demaskatorskiej prezentacji środowiska arystokratycznego i mieszczańskiego Szwecji w dwudziestoleciu międzywojennym. Czy ten, tak kontrowersyjny w trudnych czasach, w jakich powstawał, skandalizujący wręcz tom opowiadań broni się dzisiaj? Czy budzi nadal zdziwienie lub zgorszenie? Przekonajcie się sami — zapraszamy do lektury.

Na zbiór Zdarzyło się po drodze, przetłumaczony po raz pierwszy na język polski przez Justynę Czechowską i opublikowany w ramach kolekcji , składają się następujące opowiadania: Było sobie raz dziecko, Płonący bukiet, Pana Lundholma nie ma, Tajemnicza pani Öbeck, Bal u wojewody, Wokół krat, Figi i daktyle, Przemalowana kamienica, Zdarzyło się w pewnym pokoju, Wieczór w gospodzie, Markizat oraz Morderstwo.

O autorce

Agnes von Krusenstjerna, szwedzka pisarka modernistyczna, przyszła na świat 9 października 1894 roku w położonym na południu Szwecji Växjö. Dorastała w arystokratycznej rodzinie oficerskiej. Z wyjątkiem lat spędzonych w szpitalach psychiatrycznych mieszkała w domu rodzinnym aż do swego ślubu w 1921 roku. Na początku 1940 roku wykryto u niej guza mózgu. Agnes von Krusenstjerna zmarła 10 marca tego samego roku w Sztokholmie.

W 1909 roku cała rodzina przeprowadziła się do Sztokholmu, gdzie przyszła pisarka uczyła się w akademii nauczycielskiej i w Benninge Hemskola. Wówczas to pojawiły się u niej pierwsze objawy depresji maniakalnej, czego następstwem było wieloletnie leczenie w szpitalach psychiatrycznych w Göteborgu, Lund i Sztokholmie, a także w klinikach za granicą. Z powodu choroby, objawiającej się m. in. atakami histerii, na rok przed egzaminami maturalnymi Agnes von Krusenstjerna zmuszona była na zawsze opuścić szkołę. Po ślubie ze znacząco starszym pisarzem i krytykiem literackim, Davidem Sprengelem, sztokholmski dom pary stał się miejscem spotkań ówczesnego twórczego świata – bywali tu m. in. Johannes Edfelt, Gunnar Ekelöf, Eyvind Johnson, Ivar Lo-Johansson, Per Meurling czy Vilhelm Moberg.

Centralną osią życia pisarki jest nieustający bunt przeciwko środowisku, z którego się wywodziła – zarówno w sferze osobistej (jej małżeństwo postrzegane było przez krewnych jako mezalians), jak i w jej twórczości literackiej. Możliwe, że również nawracająca okresowo choroba psychiczna autorki była jakimś rodzajem naturalnej, instynktownej samoobrony i ekspresji niezgody na zastaną rzeczywistość – a zwłaszcza najbliższe otoczenie.

Twórczość Agnes von Krusenstjerna wywoływała kontrowersje, bowiem w otwarty sposób poruszała ona tematy erotyczne, w tym również wątki homoseksualne. Przez wielu krytyków uważana była za dekadencką, wręcz trywialną autorkę. Inni zachwycali się jej pisarstwem, porównując talent szwedzkiej literatki do geniuszy na miarę Marcela Prousta czy Davida Herberta Lawrence’a. Von Krusenstjerna zadebiutowała w 1917 roku powieścią Ninas dagbok, ale przełomowym dziełem w twórczości szwedzkiej pisarki stała się trylogia Tony: Tony dorasta, Tony się uczy, Ostatnie lata nauki Tony (1922-1926), w której skoncentrowała się na problemach dziecka zmagającego się z chorobą umysłową. Następnie ukazał się zbiór powieściowy pod wspólnym tytułem Panny von Pahlen (1930-1935), poświęcony kobiecej tożsamości i seksualności. Literacką biografię Agnes von Krusenstjerna zamyka autobiograficzny cykl Uboga szlachta (1935-1938), który jest rodzajem moralnego i emocjonalnego rozliczenia z własnym środowiskiem i polemiką ze stylem życia oraz myślenia szwedzkiej arystokracji.

Autorka była ostro atakowana przez konserwatystów, przedstawicieli grup religijnych i sympatyków nazizmu za swoje autentyczne, erotyczne opisy i rewelacje na temat zdeprawowanego stylu życia klas wyższych. Twórczość pisarki w okresie międzywojennym odegrała ważną rolę w szwedzkiej debacie na temat praw kobiet .

O tłumaczce

Literaturoznawczyni, animatorka kultury, tłumaczka ze szwedzkiego i norweskiego, autorka artykułów, antologii i wywiadów. Współzałożycielka Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury. Studiowała na uniwersytetach w Göteborgu, Sztokholmie i Uppsali literaturoznawstwo, kulturoznawstwo oraz slawistykę. Pracowała między innymi jako koordynatorka międzynarodowych projektów kulturalnych i agentka literacka. Jest laureatką Nagrody im. Wisławy Szymborskiej 2018 za przekład książki Linn Hansén Przejdź do historii oraz stypendystką Towarzystwa Miłośników Twórczości Selmy Lagerlöf (Selma Lagerlöf-sällskapet). W 2023 roku Akademia Szwedzka uhonorowała ją nagrodą dla tłumaczy literatury szwedzkiej. Od 2015 r. współtworzy program festiwalu Odnalezione w tłumaczeniu. 

Specjalizacje: esej, humanistyka, poezja, proza.

Wybrane tłumaczenia:
Kristin Berget, A gdy zrobi się jasno, będzie fantastycznie, Lokator Media 2023
Anna Nordlund, Selma Lagerlöf. Nowoczesna Szwedka, Osnova 2022
Matilda Voss Gustavsson, Klub, Wielka Litera 2020
Therese Bohman, O zmierzchu, Wydawnictwo Pauza 2019
Stig Dagerman, Poparzone dziecko, Wydawnictwo Poznańskie 2020
Athena Farrokhzad, Cykl biały, Lokator 2018
Linn Hansén, Przejdź do historii, Lokator Media 2017
Tove Jansson, Listy, Marginesy 2016
Tove Jansson, Kobieta, która pożyczała wspomnienia, Czarne 2023
Ida Linde, Na północ jedzie się, by umrzeć, Lokator Media 2017
Ulla-Lena Lundberg, Lód, Marpress 2022
Agneta Pleijel, Zapach mężczyzny, Karakter 2017
Bea Uusma, Ekspedycja. Historia mojej miłości, Marginesy 2017
Nina Wäha, Testament, Wydawnictwo Poznańskie 2022
Ebba Witt-Brattström, Miłosna wojna stulecia, Lokator 2018.

Projekt dofinansowany przez Unię Europejską. Wyrażone poglądy i opinie są jednak wyłącznie poglądami autorów i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy Unii Europejskiej lub Europejskiej Agencji Wykonawczej ds. Edukacji i Kultury. Ani Unia Europejska, ani organ przyznający dofinansowanie nie ponoszą za nie odpowiedzialności.